آرشیف

پادشاهان آریایی
آریایی ها در میان سایر ملل کهن سال جهان از سرمایه معنوی وعظمت فرهنگی و تاریخی ممتازی برخوردار اند . معرفت وعظمت فرهنگی وتاریخی ناب ایکه مایه غرور و افتخار این ملت سربلند می باشد ,  همان است که نجابت واصالت و نیت اخلاقی صلح خواهانه ایشان را به جهان بشریت بنمایش میگذارد .
امروز هر آریایی بخود می بالد که خانه ملل جهان با منشورصلح آمیزوانسان نگر ( کوروش بزرگ  559 ـ 529 پیش از میلاد )   پاد شاه هخامنشیهای آریایی تبار , مزین شده است .

این منشور "  نخستين نوا و فرمانی است که به جای خون و خشونت بوی آزادی و انسانيت می دهد.  که اعلاميه جهانی حقوق بشر را از روی آن نوشته اند " .
 این ارزش معنویت اندیشه های صلح خواهانه ای کوروش بزرگ وکارکرد ها ورویکرد های فکری ,  سیاسی , فرهنگی و علمی وادبی  هزاران سیاست مدار , خردمند , حکیم , شاعر و ادیب این ملت نجیب  اعم از داریوش بزرگ , خشایارشا , مازیار , انوشیروان عادل , یزدگرد , کاوه آهنگر , امام اعظم ابوحنیفه ,  ابومسلم خراسانی , اسماعیل سامان , رودکی , فردوسی , خیام , مولوی , حافظ , سعدی وابوریحان بیرونی ,  ابن سینا و سایر فارسی گویان حوزه تمدنی آسیا  در اعصارعدیده  تاریخی بوده که مقام شامخ هویت ملی آریایی ها وخراسانیان را در صف دیگر ملل سربلند جهان شایسته معرفی می کند .
هدف ازبیان و معرفی اندیشه های باز شناسی هویت ملی آریایی ها وخراسانیان در این برهه تاریخی این است که  نسل جوان و نوپای روشنفکری , دانش آموزان دیگر اندیش ایکه میراث  دار و پاسداراین جوهر قیمت بهای هویت فرهنگی آریایی ها و خراسانیان می باشند ومسؤولیت رهبری فردای کشور مان و تأمین صلح و ثبات در منطقه به آنها تعلق می گیرد  , باید از شناخت ریشه و اصل وهویت وتبارخویش دور نمانند واز آن افتخارات وارزشهای معرفتی آگاهی دقیق وهمه جانیه داشته باشند وزندگی فردا را بر اصل این سنگپایه معنوی غنامند  بنا نمایند .
امروزقدرت وحاکمیت سرزمین ما را گروهای  متوسطی بکمک بیگانگان آشکارا غضب نموده اند که نزد ایشان از رشد و حفظ  فرهنگ باستانی و  تقویه علم و معرفت و تمدن … خبری نیست . این گروه اجیر و دست نشانده استعمار کهنه ونو با شماتت خاص به ظاهر خویش را در جامه وطنپرستی جامیزنند ودرعمل  مانند اسلاف وابسته  خویش دشمن ساکنان بومی این سرزمین بوده ودر پی تضعیف زبان فارسی  ومحو فرهنگ عظیم باستانی این میهن دانش سرا می باشند . ازینرو  به هویت باستانی و افتخارات تاریخی این مرزبوم کدام تمکینی نمی گذارند .
نباید چشم به راه این وضع و آن شرایط ماند  . زمان می گذرد و زنجیر های اسارتِبار پای درمانده مان  ضخیم تر می شوند ودندان های آدم خوار حاکمیت شؤونیزم قبیله اوغانستان روز تاروز تیز تر.

باید نسل های  جوان استقلال خواه کشور ما هرچه دقیق تر و کامل تر از گذشته های دور تاریخ مشترک این سر زمین بیآموزند . وخویش را با علم و دانش روز مسلح سازند . از راه تأمین همبستگی ملی ابراز وجود و حق خواهی نمایند . با اراده نستوه و عشق داشتی به صلح و ثبات وآزادی  قدرت سیاسی واقتصادی میهن  نیاکان سرفراز خویش را از چنگال دزدان چپاولگر وسربازان کور سرمایه جهانی ومولدان مواد مخدر برای همیشه رها سازند .
ما عزت وسربلندی وآبادانی وهست وبود صلح آمیز آینده کشور خویش را افزون بر تحقق مؤلفه های سیاسی حل اساسی مسئله ملی ,  در بازشناسی رشد وتقویه دست آورد های باستانی , معرفت علمی وفرهنگی وتاریخی آن میدانیم .
زیرا شهروندان کشور ما هرقدر از دست آورد های معرفت پرپار وافتخار آمیز زمان های قدیم وطن خویش آگاه میشوند وآنرا می شناسند در حقیقت خود را می شناسند  . و به همان مرتبه احساس غرورو میهن پرستی , نوعپروری وهمبستگی اجتماعی در وجود شان زنده شده وبا عشق ورزی وامیدواری به آن ارزشها , رسالت ایمانی خویش را در راه تحقق آرمان های زیرساخت جامعه مدنی , جهت خوشبختی شهروندان وثبات کشورشان  , ادا مینماید .
به این اساس ضرورت دانسته شد که با اتکاء به اسناد و مدارک معتبر دست داشته تاریخی ملی وبرون مرزی , باری بتوانیم گام آگاهانه ای در راه معرفی باز شناسی ریشه واصل و تبار آریایی ها وخراسانیان به مقصود تنویر شعور اجتماعی  و تجهیز نسل جوان کشور ما برای رهبری فردای سرزمین نیاکان شان ,  ادای رسالت  کرده باشیم .
 

 شاهنشاهی ماد

  ماد نام قومی آریایی تبار است در ( سالهای 728 ـ 550  پیش از میلاد ) نخستین شاهنشاهی آریایی‌تباران را در آسیا بنیاد نهادند.
بقول هردوت (1) :  " آشوريها در آسيا پانصد سال حکومت کردند. اولین مردمی که سر از اطاعت آنها پيچيدند مادها بودند. اينهابرای آزادی جنگيدند، و رشادت ها نمودند و از قيد بندگی رستند. او از طوايف ماد شش طايفه را نام می برد که عبارت اند از :

1 ـ بوس ها،
2 ـ پارتاکن ها،
3 ـ ستروخات ها،
4 ـ آريسانت ها،
5 ـ  بوديها و
6 ـ مغها.

به گفته مورخین یونانی، پس از حملات شدید و خونین آشوریان به مناطق مادنشین، در حدود سال708 پیش از میلاد  , رهبر یکی از قبایل مادی دیاکو به‌ وسیله مجلس اتحادیه، به عنوان رهبر قبایل مادی انتخاب شده و وظیفه تشکیل یک دولت مرکزی به عهده وی گذاشته می‌شود. این رهبر، دیاکو (دیوکس در یونانی) با متحد کردن قبایل پراکنده مادی و برقراری قوانین مختلف، به عنوان اولین رهبر ماد شناخته می‌شود و اوست که پایتخت خود را در همدان امروز قرار می‌دهد.
در آغاز طوايف ماد هرکدام زندگی سياسی و اجتماعی جداگانه داشتند , « دياکو » با سعی واراده راستین همبستگی آنها را مستحکم نمود و دولت ماد را تشکيل داد.
از نوشته هاي هرودوت چنين برمي آيد که دولت ماد در 701 يا 708 پیش ازمیلاد . تاسيس شد و 150 سال دوام يافت .  و در سال 550 پیش از میلاد به دست کوروش بزرگ هخامنش افتاد و قوم دیگری از اقوام آریایی بر سرير قدرت تکيه زدند .
 

پادشاهان ماد بنابر نوشته هرودوت عبارتند از:
 1-«دياکو یا دیوکس  » (حکومت 708 تا  655  پ . م .)
 2-«فرهاد یا فرورتيش » (حکومت 655 تا  633   پ .م .)
 3-« کیاکسار یا هووخشتره » (حکومت 633 تا 585 پ .م .)
 4-آستياگس (حکومت 585 تا 550 پ .م .)  

بر اساس اسنادی که در کتیبه  « شلم نصر دوم » پادشاه آشوری ها در سال 844 پیش از میلاد ثبت است . معلوم می شود که قبل از تشکیل دولت نیرومند مادهـــــــا بوسیله دیاکو      (  دیوکس ) , شاهان اقوام ماد , بصورت  جداگانه در قلمروی آریایی ها حکمروایی میکردند.   

دولت ماد و دولت بزرگ هخامنشی هارا  می توان پيشاهنگ واساس گذاردولت آريايی ها درآسیا دانست .  چه «هووخشتر» پاد شاه  نامدارماد ها  دولتهای نيرومند آن زمان يعنی آشور و بابل را ضعيف ساخت و بر ارمنستان و آسيای صغير تا رود هاليس (2)  دست يافت . عيلام ، پارس ، هيرکانی ، طبرستان و باکتری از دولت ماد اطاعت ميکردند. اين دولت اصول کشورداری قبايل متحد و فنون نوين جنگ را بوجود آورد. " (3)

اول ـ پادشاهی دیاکو (دیوکس ) :

" قبایل مختلف ماد در برابر تجاوز های پی در پی پادشاهان آشور (4)  واز آنجمله :

1 ـ وادانیراری سوم , 2 ـ شلم نصر دوم , 3 ـ شمسی اداد , 4 ـ تیگلات پالس چهارم , 5 ـ سارگن دوم , 6 ـ سناخریب  , متحد شدند  " (5)  دیاکو شخص آگاه وقاضی یک روستا را در سال 701 یا 705 یا 708  پیش از میلاد به عنوان رهبر برگزیدند . او اولین کسی است که مادها وی را به مقام رهبری سلطنت  انتخاب کردند. ودولت نیرومند ماد را بوجود آوردند .

پایتخت او اکباتان (همدان) بود. گام های بلند و دور اندیشانه دیاکوپاد شاه بود که  اقوام مادها را بدور یک مرکز همبسته ساخت وزمینه  فرآیند پختگی وکمال رهبری ملت  آریایی ها را در تاریخ اساس گذاشت . مدت سلطنت او (708 تا655 قبل از میلاد) پنجاه و سه سال بود. اودر این مدت فرمان اعمار هفت دیوار مستحکم  را در پایتخت داد که درون این دیوار ها باغ وبیشه و بوستان فراوانی پدید آورند .

دیاکو پس از شکست « سارگن دوم شاه آشور  » , فرزند او « فرور تیش » بجای پدر زمام امور را بدست گرفت ودر برابر آشوری ها به پا خاست .

قشون دیاکو بنیانگذاردولت مادهای آریایی (6)

(708 تا  655  پ . م .)
دوم ـ پادشاهی فرورتیش :
فرورتیش ( فرهاد )  پسر دیاکو، دومین شاه ماد بود.22 سال ( 655 ـ 633  پیش از میلاد ) حکومت کرد و قبایل  آریایی را به متابعت  کشید. انگاه وارد جنگ با دولت آشور شد ولی در برابر آشوریها شکست یافت و به دست پادشاه آشوربنی‌پال، کشته شد. جانشین  فروتیش پسر وی کیاکسار (هووخشتره) نام داشت. وی سعی کرد لیدیه (7)  را تصرف کند ولی با رسیدن به رود  هالیس قزل ایرماق (در ترکیه امروزی)، به دلیل یک کسوف ناگهانی، جلوتر نمی‌رود. (8) سپس شاه کیاکسار( هووخشتره )   در پیروی از پدرش، به آشور لشکرکشی می‌کند و این بار پیروزی از آن مادی‌های  آریایی می‌شود.
بیشتر حکومت فرورتیش به نظم دادن به قبایل مادی و جنگیدن با دشمنان خارجی گذشت. از اینرو مجالی برای بهبود بخشیدن به دیگر مسایل کشوری و خدمات اجتماعی نیافت .

سوم ـ پاد شاهی  کیاکسار ( هووخشتره ) :
هووخشتره  (دوره حکومت : ( 633 تا 585 پ .م .) تواناترین شاه ماد اولین پادشاهی است که یک سلطنت سراسری را در سرزمین آریائیایی ها  تشکیل داد و آریانای بزرگ را به عنوان یک قدرت مهم جهان آن زمان معرفی نمود .
هووخشتره، در جوانی، شکست پدرش، را در برابر آشوری‌ها دیده بود و از آن درس عبرت آموخته بود. او فهمید که برای مقابله در برابر آشوریان، می‌بایست نیروی نظامی مجهزی تشکیل دهد. زیرا سربازانی که رؤسای زمین دار جمع آوری می‌کنند، هرگز از عهدهٔ سپاه منظم بر نمی‌آیند. از این رو، بر آن شد که سپاهی رزمی، مانند آشور، بنا کند. این نیرو، مجهز به تیر و کمان و شمشیر و سواره نظام ماهر بود.
هووخشتره با اراده استوار ارتش ماد را تجدید سازمان و نوسازی کرد وبا نگرش دوراندایشانه سیاسی با نَبوپَلَّسَر شاه بابل متحد شد. برای استوارسازی این اتحاد، هووخشتره دختر اش به نام امیتیس (9) به همسری پسر نبوپلسر یعنی بخت‌النصر دوم درآمد.  
هووخشتره پاد شاه امپراتوری ماد های آریایی بر اصل پیمان همبستگی با نبوپلسر شاه بابل ، تصمیم به نابودی امپراتوری آشور گرفت.
او با نیروی قوی منظم  نظامی ، در سال 614  پ . م .  از کوه‌های زاگروس گذشت و ضمن تسخیر آبادی‌های آشوری سر راه ، شهر آشور پایتخت دولت آشوری ها  را در محاصره گرفت. پس از سقوط شهر آشور، پادشاه بابل نبوپلسر در شهر آشور به دیدار هوخشتره آمد و در آنجا تجدید  پیمان دوستی میان آریانای برزگ و بابل نمود . در سال 613  پ. م . شاه آشور ساراگوس در شهر نینوا  بود.
هووخشتره و نبوپلسر توانستند با همیاری، پایتخت دوم آن یعنی شهر نینوا را در 612  پ.م. فتح کنند (10) . ساراگوس شاه آشور ، چون در برابر قدرت رزمی مادها و بابل، تاب مقاومت نیاورد، خود و خانواده اش را در آتش، سوزاند، سپس، شهر نینوا، با خاک یکسان شد. هووخشتره و نبوپلسر توانستند امپراتوری آشور را درهم‌ شکسته و دنیا از جنایات دولت ستمگستر آشور، رهایی یافت.
پس از این پیروزی، مادها بین النهرین شمالی، ارمنستان و بخش‌هایی از آسیای صغیر و بخش شرقی رود قزل ایرماق را نیز ضمیمه امپراتوری خود کردند. در این شرایط رود قزل ایرماق به عنوان مرز بین امپراتوری قدرتمند ماد و سرزمین لیدیه شد. جنگ معروف بین ماد‌ها و لیدی‌ها که با نام نبرد قزل ایرماق معروف است، در 28 ماه می‌585  پیش از میلاد ، به دلیل وقوع کسوف ناگهانی پایان یافت.

سرزمین ماد 600 سال پیش از میلاد

در این زمان، هووخشتره به بزرگ‌ترین شـاهنشاهی غرب آسیا حکومت می‌کرد. ماد، اورارتو (11)  ، آشور و سوریه زیر حکومت او قرار داشتند. پادشاهی عیلام (12)  که نیم قرن قبل به دست آشوربنی پال نابود شده بود، دروازه‌های شرقی اش را به روی قبایل پارس باز کرده بود. پادشاه انشان (13)، پایتخت شرقی عیلام ، در این زمان یک پارسی بود و پارسیان دیگر کم کم با جامعه نوعیلامی آمیخته می‌شدند، اما هم انشان و هم بقیه پارس، خراجگذاران پادشاه ماد بودند.
دولت ماد در کار ایجاد سازمانی گسترده و دقیق و متکی بر نهادهای قدرتمند در زمینه‌های سیاسی , اقتصادی , نظامی توفیق یافت. دیاکونوف با توجه به سنگ ‌نبشته بیستون                                                    

سنگ‌ نبشته بیستون (14)

می‌گوید که سازمان دولتی و سازمان اجتماعی پارس تحت نفوذ شدید نظامات مادها بوده‌است.
هووخشتره در کشورش دست به اقدامات عمرانی زد و هم‌ زمان قلمرو خود را در شرق به رود جیهون (15) رساند و به زودی پارس و کرمان را نیز ضمیمه کشورش کرد و سراسرآریانایی بزرگ را آن چنان که در نقشه سرزمین ماد هویدا است برای اولین بار در تاریخ به زیر یک پرچم آورد .(16)

‎چهارم ـ پاد شاهی ایشتوویگو (آستياگس )  : 
 ایشتوویگو (دوره حکومت:585 تا 550 پ . م . ) (17) آخرین پادشاه ماد و جانشین هووخشتره بود. در مورد حکومت او اطلاعات زیادی در دست نیست و بیشتر روایات یونانی و فارسی، به اواخر سلطنت او و نابودی حکومت ماد به دست کوروش بزرگ اشاره می‌کنند.

لوحه « منشور نبونید (18) » در حال حاضر در موزیوم لندن نگهداری می‌شود. متن « منشور نبونید » گزارش سال به سال حکومت نبونید (556 تا 539 پ . م .  ) آخرین پادشاه بابل را شرح می‌دهد ,  که بنحوی از حکومت ایشتوویگو حکایت می کند .
ایشتوویگو متهم به ترجیح دادن شکوه و راحتی دربار آشور به زندگی سخت و ارتش مادی شده‌است . ازینرو "  … وی در برابر دولت های بابل و لیدی قدرت سلطنت بر مملکت وسیع ماد را ازدست داد , ودولت ماد بسبب  قیام  کوروش فرمان روای فارس منقرض گردید ودر حقیقت سلطنت از یک خانواده ای آریایی به خانوادۀ دیگر آن منتقل گردید . " (19)
شاهنشاهي بزرگ ماد قسمی که در فوق تذکر یافت بعد از یکصد و پنجاه سال واندی جای خود رابه شاهنشاهی هخامنشیها  سپرد.  " ولی نكته بسيار مهم آنكه شاهنشاهی هخامنشی چيزی جزه تداوم دولت و تمدن مادی نبود (20)  . همان اقوام  آریایی و همان مردم آریایی ، روندی راكه برگزيده بودند با پويایی و رشد بيشتر تداوم بخشيدند و در پهنه ای بسيار وسيع ، آن را تا پايه بزرگترين شاهنشاهی شناخته شده جهان، اعتبار بخشيدند.
عمده ترين ويژگی دولت ماد را می توان در توفيق ساماندهی و ايجاد دولت بزرگ از مجموعه دولتها و اتحاديه های طايفه ای مستقلی دانست كه با وجود همسانيها و نزديكيها و پيوندهای چشمگير فرهنگی ، تا آن زمان در يك واحد با هم پيوند سياسی همچو دولت ماد ,  سازمانی نيافته بودند 

وجود جنگ قدرت ميان دولتهاي آشور , بابل ,  ماد  , لیدی ,  اورارتوها ، مانایی ها ، سكاها و سیمری ها و….  ، هيچ گاه به عنوان درگيری« دولت ــ ملت »  های  مختلف شناخته نشده و از تمامی آنها ، به عنوان دولتهای كه هر يك بخشی از سرزمين  آریانای بزرگ و مردم آن را در بر داشته اند ياد شده است.
 بنابر اين ، پايه گذاری دولت بزرگ ماد را بايد به عنوان مهمترين رويداد در تاريخ آریانای بزرگ به شمارآورد . رويدادی كه موجب گرديد تا نخستين دولت بر پايه « وحدت ملی» اقوام مختلف ساكن فلات ایران با مشتركات و پيوندهای فرهنگی ، استقرار يابد . بر اساس چنان شرايطی بود كه دولت ماد امكان آن را يافت تا در كار ايجاد سازمان گسترده و دقيق و متكی بر نهادهای قدرتمند در زمينه های سياسی  ــ اقتصادی  ــ نظامی توفيق يابد و با الهام از ساختار كل جامعه و باورهای مردم ، اصول و قوانين بسياری برای ايجاد نظم و استقرار عدالت و تنظيم روابط اجتماعی در ابعاد مختلف ، پايه ريزی كند . آنچه دولت ماد پايه گذاری کرد ، در سده هاي مختلف پس از آن نيز همچنان مورد قبول و پا بر جاماند.
ایگور میخائیلوویچ دياكونوف با توجه به كتيبه داريوش اول در« نبشته  بيستون » ، نشان می دهد كه نه تنها سازمان دولتی ، بلكه سازمان اجتماعی پارس نيز تحت نفوذ شديد نظامات مادی ها بوده است . عمده ترين ويژگی دوران ماد را می توان به چگونگی فرهنگ و تمدن آن مربوط دانست . فرهنگ و تمدن توانا و پويا و با هويت كه تبلور سير فرهنگی چند هزار ساله فلات را ، مي توان در آن شاهد بود . فرهنگ و تمدنی منسجم و توانا كه در عين در برگفتن تمامی پاره فرهنگهای منسوب به دولتهای مختلف مستقر در فلات ــ پيش از استقرار پادشاهی ماد ــ در مجموعه بيان كننده ساختار پيكر يگانه بود. و توانست تا پايان دوران هخامنشی ، به سير خود ادامه دهد " .

تمدن مادها  توانست در بنای مدنیت آریایی ها سهم یزرگ و ارزنده ای ایفاء نماید . هخامنشیها الفبای سی و شش حرفی خود را از مردم ماد به ارث گرفتند، و همین مادها سبب آن بودند که  هخامنشی ها ، به جای لوح گلی، کاغذ پوستی و قلم برای نوشتن به کار بردند و به استعمال ستونهای فراوان در ساختمان توجه کردند. قانون اخلاقی هخامنشی ها که در زمان صلح  , صمیمانه به کشاورزی بپردازند، و در جنگ متهور و بی‌باک باشند، و نیز مذهب زرتشتی ایشان و اعتقاد به اهورمزدا و اهریمن و سازمان پدرسالاری، یا تسلط پدر در خانواده، ولا غیر همه  ریشه های فرهنگ مادی آریایی دارند .

سلطنت ایشتوویگو موقعیت ماد را از یک حکومت قدرتمند برمبنای قدرت نظامی , به مرکزی برای رشد فرهنگ تغییر داد. آثار این نفوذ فرهنگی را در توجه بسیار شاهنشاهان هخامنشی به ماد، علاقه آنها به فرهنگ و آداب مادی، نفوذ دین مادی بین مردم آریایی های قدیم  از طریق قبیله مغ، و با توجه به سنگ‌نبشته بیستون موقعیت ماد به عنوان مرکز فکری برای نیروهای مخالف دولت هخامنشی می‌توان دید . (21)

شاد و سلامت باشید
بصیر کامجو
آلمان نوامبر ــ 2009 م .

منابع ومآخذ :
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ هرودوت ، تاریخ هرودوت ، ترجمه هادی هدایتی ، جلد اول ، تهران ، انتشارات دانشگاه تهران ،  1341 خورشیدی .
هرودوت، (زاده 484  – مرگ 425  پیش از میلاد) نخستین تاریخ‌ نگار یونانی زبان است که آثارش تا زمان ما باقی مانده‌است. هرودوت از مردم هالیکارناس، شهر یونانی نشین آسیای صغیر بود و چون در آن هنگام این شهر بخشی از حکومت آریایی ها به شمار می‌رفت . نوشته‌های او شامل نه کتاب است و از این‌جهت آن را «تاریخ در نه کتاب» می نامند و هر یک از کتاب‌های او به نام یکی از ارباب انواع یونان کهن است.
2 ـ هالیس، قِزِل ایرماق (سرخ رود)، بزرگ‌ترین رود آسیای صغیر به درازای 182‘1 کیلومتر بوده واز 50 کیلومتری مشرق انقره می گذرد وسر انجام به دریای سیاه می ریزد  . ترکان پس از چیرگی بر آسیای صغیر آن را قزل ایرماق خوانده‌اند .
3 ـ فرهنگ فارسی , دکتر محمد معين , چاپ یازدهم 1376 ,  جلد 6  , ص 1861 ـ 1863  
4 ـ آشور نام سرزمینی قدیمی است که در بخش میانی رود دجله و کوهستان‌های مجاور آن قرار داشته‌است. اسم آشور از نام یک رب‌النوع‌ گرفته شده و پایتخت آن نخست شهر آشور بود که در ساحل رود دجله در جنوب موصل عراق امروزی  قرار داشت و سپس شاروکین و بعداً کالح‌ و پس از آن نینوا (موصل امروزی) بوده‌است.  
آشوری‌ها اصولاً از نژاد سامی‌ بودند . دولت آشور دولت مهمی بود که در خاورمیانه قدیم تشکیل شد و در آغاز تابع بابل بود. در سال 1800  پ.م فرمانروایان اولیه آشوری شهرهای آشور، نینوا و اربیل را متحد کردند و سلسله‌های پادشاهی آشور بعد از سال 1420  پ.م شكل گرفتند . رجوع شود به دانش نامه آزاد ( ویکی پدیا ) .
5 ـ فرهنگ فارسی , دکتر محمد معين , چاپ یازدهم 1376 ,  جلد 6  , ص 1861 .
6 ـ رجوع شود به : (  www.au.blogfa.com/ 86124.aspx‎   )
7 ـ لیدیه (یونانی: Λυδία) منطقه‌ای باستانی در غرب آناتولی بود مطابق با استان‌های امروزی «  ازمیر » و«  مانیسا » در ترکیه. پایتخت سنتی لیدیه شهر سارد بود. پادشاهی لیدیه در گسترده‌ ترین حالت خود تمامی آناتولی غربی را در تصرف خود داشت. لیدیه داراترین کشور منطقهٔ آسیای کوچک بود. پادشاه لیدی به منظور مقابله با کوروش بزرگ با فرمانروای اسپارت که از مهمترین شهرهای یونان بود، پیمان دوستی بست. کوروش بزرگ به لیدیه حمله برد و سارد را در سال 546  پیش از میلاد تصرف نمود. با فتح شهر سارد به عمر پادشاهی بزرگ لیدی پایان داده شد. در قرن هفتم  پیش از میلاد یونانیان این سرزمین را به تصرف خود در آورده و با سرزمین آریایی همسایه شدند. آنها شهرهای مهمی از جمله بیزانس یا استانبول فعلی را بنیان نهادند. امپراتوری روم در سال 196 پس از میلاد براین سرزمین تسلط یافت.
8 ـ فرهنگ فارسی , دکتر محمد معين , چاپ یازدهم 1376 ,  جلد 6  ,ص 1349 .
9 ـ رجوع شود به : دانشنامهٔ ایرانیکا، سرواژهٔ (AMYTIS ) .
بخشی از زبان‌شناسان امتیس را تلفظ یونانی از نام فارسی باستانِ اومَتی می‌دانند. اومتی برابر فارسی واژهٔ اوستایی هومئیتی (humaiti) و به معنی «دارندهٔ اندیشهٔ نیک» است.
 10 ـ تاریخ ماد, ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف ,  ترجمه کریم کشاورز، تهران : نشر امیرکبیر سال 1345 خورشیدی .  وهمچنان  رجوع شود به :
ــ گنج عرفان  , آقابابایی , رضا , راوی . قم : 1381 , 964 –  7958 – 04 _ 8 ISBN
11ـ اورارتو : نام تمدنی است که در غرب آذربایجان امروز، شرق آناتولی، و شمال کردستان،احتمالاً اجداد ارامنه وگرجی‌های کنونی بوده‌اند و از حدود ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد،  تا ششصد قبل از میلاد بر منطقه حکمرانی داشتند. جهت آگهی بیشتر رجوع شود به :تاریخ اجتماعی ایران,  مؤلف : مرتضی راوندی , جلد1, 159 ـ 160 .  
ــ بررسیهای تاریخی , نوشته : حسینقلی ستوده  , شماره مخصوص دوهزار و پانصدمین سال بنیانگذاری شاهنشاهی ایران ,  1350  مقاله قلمرو شاهنشاهی هخامنشی.
12 ـ ایلامیان یا عیلامیها مجموعه اقوامی بودند که از هزاره چهارم تا هزاره نخست پیش از میلاد، بر بخش بزرگی از مناطق جنوب غربی فلات ایران فرمانروایی داشتند. نام این قوم هالتامتی (Haltamti) و بعد آتامتی (Atamti) بود که اکدیان آن را عیلام تلفظ می‌کرده و در کتابِ مقدس یهودیان نیز به همین شکل آورده شده است. این کلمه به معنای «کوهستانی» است، که به محل سکونتِ این مردمان در دامنه‌های زاگرس (  رشته‌کوهی در غرب و جنوب ایران است. این رشته‌کوه از کرانه‌های دریاچه وان در کردستان ترکیه آغاز شده و تا استان‌های فارس و کرمان ادامه می‌یابد. دامنه‌ی این رشته‌ کوه به‌ شمال عراق نیز امتداد دارد) اشاره دارد.
13 ـ اَنشان نام بخشی از حوزهٔ تمدن عیلام و همچنین نام مرکز آن بوده‌است. پادشاهان عیلامی خود را "شاه انشان و شوش" می‌نامیده اند. در قرن هفتم پیش از میلاد این شهر به دست پارس‌ها افتاد. کوروش بزرگ در سنگ ‌نبشته‌ها، از پدر و نیاکان خود (کمبوجیه اول، کوروش اول و چیش‌پیش) به عنوان شاه انشان یاد می‌کند.
نظرات مختلفی در مورد محل منطقه و شهر انشان ابراز شده‌است. در سال 1347  ، یافته‌های باستان‌شناسی در منطقهٔ تپه ملیان ( 36 کیلومتری شمال غربی شیراز) در دشت بیضای استان فارس این گمان را پیش کشید که تپه ملیان محل شهر گمشدهٔ انشان باشد. با یافتن پاره‌آجرهایی با خط میخی عیلامی در این جایگاه، این گمان تقویت شد. این نوشته‌ها که به نام یک شاه عیلامی در هزارهٔ دوم پیش از میلاد است از هدایای او به معبد انشان نام می‌برد. با توجه به این یافته‌ها، منطقه انشان شمال غربی استان فارس را در بر می‌گیرد.
14 ـ سنگ‌نبشته بیستون یا کتیبه بیستون از آثار باستانی آریایی واقع در حدود بیست و هفت کیلومتری شهر کرمانشاه در غرب ایران است.  
15 ـ رود جیهون آنرا بفارسي آمودريا و در زمان قديمتروخشاب ميگفتند که به يوناني همين کلمه را به شکل اوخسوس بر آن اطلاق کردند. (از فرهنگ شاهنامه ولف ). رجوع به جيحون شود. این رود از کوههای پامیر سرچشمه گرفته و حدود 1126  کیلومتر از آن در قسمت مرزهای شمالی افغانستان با تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان جاری است.  
16 ـ تاریخ ماد, ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف ,  ترجمه کریم کشاورز، تهران : نشر امیرکبیر سال 1345 خورشیدی .
‎‎ــ  تاریخ اجتماعی ایران , مرتضی راوندی ,   جلد  اول , ص  142 ـ 157  
ــ Diakonoff, I. M. "Media". In Ilia Gershevitch ed. Cambridge History of Iran, Vol. II. CUP,
17 ـ فرهنگ فارسی , دکتر محمد معين , چاپ یازدهم 1376 ,  جلد 6  , ص 215 .
18 ـ « منشور نبونید » کتیبه آخرین شاه بابل است که پس از شکست از کوروش دوم هخامنشی آریایی ، به پادشاهی او و استقلال کشورش پایان داده می‌شود. او به مدت هفده سال از سال 556  تا سال 539 پیش از میلاد شاه بابل بود.ترجمه فارسی این کتیبه متکی به سه ترجمه انگلیسی از آن بوده و برای تلفظ دقیق نام‌های خاص به متن اصلی اکدی ,  رجوع شده است.
ــ (Beaulieu, Paul-Alain, “The Reign of Nabonidus, King of Babylon 556-539 B.C.” 1989.   )
ــ (   Grayson, A. K., “Babylonian Historical and Literary Texts, Toronto Semitic Texts and Stydies III, University of Toronto Press, 1975.)
ــ (   Pritchard, James B., Ancient Near Eastern texts relating to the Old Testament, Princeton. 1950.)
19 ـ فرهنگ فارسی , دکتر محمد معين , چاپ یازدهم 1376 ,  جلد 6  , ص 215 . و ــ تاریخ ماد ,  ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف ,  ترجمه کریم کشاورز، تهران: نشر امیرکبیر. 
20 ـ رجوع شود به : (  www.farhangsara.com/fhistory_vdm.htm ) 
21 ـ تاریخ ماد, ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف ,  ترجمه کریم کشاورز، تهران : نشر امیرکبیر سال 1345 خورشیدی .
جهت آگاهی بیشتر رجوع شود به منابع زیر :
22 ــ ابوعلی مسکویه رازی ، تجارب الأمم ، ترجمه ابوالقاسم امامی ، جلد اول ، تهران ، انتشارات سروش ،  1369 خورشیدی .
23 ــ زرین کوب ، عبدالحسین ، تاریخ مردم ایران ، جلد اول ، تهران ، انتشارات امیر کبیر ،  1364 خورشیدی .
24 ــ فره وشی ، بهرام ، ایران ویج ، تهران ، انتشارات دانشگاه تهران ، چاپ پنجم ،  1379 خورشیدی .
25 ــ کالیکان ، ویلیام ، مادیها و پارسیها ، ترجمه گودرز اسعد بختیار ، تهران ، انتشارات بی تا ،  1350 خورشیدی .
26 ــ کامرون ، جورج ، ایران در سپیده دم تاریخ ، ترجمه حسن انوشه ، تهران ، انتشارات علمی فرهنگی ،  1374 خورشیدی .
27 ــ گیرشمن ، رمان ، ایران از آغاز تا اسلام ، ترجمه محمد معین ، تهران ، نشر چشمه ،  1380 خورشیدی .